De oudste brouwerij van Nederland

27 augustus 2017 - Marco Daane.

Sommige grote biermerken flirten er graag mee dat ze oeroud zijn. Ze presenteren zich als ambachtelijk, lokaal en historisch. Dat verkoopt tegenwoordig immers. De 17e- en zelfs 15e-eeuwse jaartallen vliegen je daarbij om de oren. Marketingfantasietjes, schreven enkele media onlangs weer eens.
Wat is er precies niet, maar ook wél van waar? En wat is daardoor eigenlijk de oudste Nederlandse brouwerij? Vooral dat laatste is een interessante vraag bij het in kaart brengen van ons biererfgoed en biercultuur.

Brouwerij?
Het is ook een lastige vraag, want wat is een brouwerij? Dat kan natuurlijk een fysieke bierbrouwerij zijn, een gebouw met daarin een brouwinstallatie. Maar ook een brouwbedrijf: een zaak die aan bierbrouwen doet. Zo’n brouwbedrijf kan meerdere fysieke bierbrouwerijen omvatten, zoals Heineken. En, iets cryptischer: het kan gaan om een brouwlocatie, een plek waar bier wordt gebrouwen.
Van dat laatste bestaat een handzaam voorbeeld: Dommelsch. De oorspronkelijke brouwerij in Dommelen bij Valkenswaard is in 1757 officieel gesticht, door Joannes (Jan) Sni[e]ders. Deze werd in 1897 vervangen door een geheel nieuwe, op dezelfde locatie en met toevoeging van nieuwe grond ernaast. De oorspronkelijke brouwerij is er dus niet meer, maar ‘de Dommelsch-brouwerij’ ter plekke nog wel. Die blijkt daarmee de oudste brouwlocatie van ons land te zijn.
Trouwens: Dommelsch is daarmee ook het oudste Nederlandse brouwbedrijf. Ouder dan Bavaria uit Lieshout, dat pronkt met 1719 als beginjaar – ten onrechte. Van het brouwgeslacht Swinkels, de familie achter dit bedrijf, werd een telg pas in 1773 de belastingplichtige voor de toenmalige brouwerij De Kerkdijk. Tot dan was diens schoonmoeder eigenaar. 

Boerderij en later café D'Oranjeboom (ook de vroegere naam van Dommelsch) in Dommelen. Hierachter stond de brouwerij van Jan Snieders en bevinden zich nu nog de Dommelsch-terreinen (freenatureimages.eu)

Boerderijlocatie van brouwerij De Kerkdijk in Lieshout, voorganger van Bavaria, met rechts de mouterij (Wikipedia)

Oud?
Maar hoe zit het dan met Grolsch dat beweert sinds 1615 te bestaan? Dat bedrijf is in 1888 failliet gegaan. Nieuwe eigenaren introduceerden het merk Grolsch pas in 1914 en de brouwerij ervan in Groenlo is in 1998 gesloten. Tegenwoordig brouwt Grolsch in Enschedé, in de vestiging van een fusiepartner uit 1895. Het heeft een lange voorgeschiedenis, maar is een jong bedrijf.
En wat is er met Brand? Op de etiketten en kratten van het bedrijf uit Wijlre staat het jaartal 1340. Met de trotse toevoeging dat het daarmee ‘Neerlandsch oudste bierbrouwerij’ is.
Brand is pas opgericht in 1871. Het kan dus nooit de oudste brouwerij van Nederland zijn. Brand weet dat zelf overigens heel goed. In 1971 bracht het een jubileumboek uit wegens haar 100-jarig bestaan, en in 1996 een volgend bij haar 125ste verjaardag. Brand spreekt zichzelf dus tegen met dat jaartal 1340.
Dat komt omdat het een verzinsel uit de marketing-kookpot is. Het eerste jubileumboek, uit 1971, vermeldde 1340 als het ontstaansjaar van de voorloper van Brand. Maar de geschiedschrijver van het tweede jubileumboek uit 1996, Frans Crutzen, deed dat niet meer. Het was namelijk ‘dikke duimenzuigerij’, verklaarde hij in oktober 2015 desgevraagd tegen NRC Handelsblad. Een woordvoerder van Brand gaf dat vervolgens toe. Die ‘3’ uit dat jaartal leek zo mooi op de gotische letter ‘B’ in het logo van Brand, en dat ‘40’, sja, dat was gewoon een rond getal. 1340? Inderdaad, uit de dikke duim. Toch staat het nog altijd op de etiketten…

Prentbriefkaart met de dorpskom van Wijlre en de brouwerij in 1920 (uit Traditie en vernieuwing. 125 jaar Brand)

Banpanhuis

Maar hoe zat het dan wel met die voorloper van Brand? Frans Crutzen deed daar serieus nieuw onderzoek naar. Hij kwam met een nieuwe vroegste datering: 1484-1485.
Destijds bestond er een banpanhuis in Wijlre. ‘Panhuis’ betekent zoveel als brouwhuis (‘huis met pannen’, ketels dus); een ‘ban’ of banne was een rechtsgebied, in dit geval de heerlijkheid Wijlre. Het banpanhuis was eigendom van de heer van Wijlre. Hij bezat daarmee het exclusieve brouw- en verkooprecht voor bier in Wijlre. ‘De Brand bierbrouwerij dankt haar bestaan aan dit recht,’ beweert de Heineken Collection.
Is die link er? De chronologie van het banpanhuis is een mistig bestanddeel van Crutzens omvangrijke brouwhistorie. Daaruit vallen de volgende relevante gegevens te destilleren.

Pastoorsbier
Het exclusieve bierrecht van het banpanhuis eindigde in 1701. Daarna ontstonden er meer commerciële brouwactiviteiten in Wijlre en betrok men ook bier uit omliggende dorpen. (Pikant detail: vooral uit Gulpen.) De heer van Wijlre hief voortaan belastingen over bier.
Het banpanhuis liet daarna veel minder sporen in de geschiedenis achter. Sterker: het duikt pas in 1732 weer op – als niet meer bestaand!
In dat jaar liet de heer van Wijlre, na een bestuurlijk dorpsconflict, een inval doen bij de dorpspastoor. Hij liet het complete ‘panhuis’ van de pastoor leeghalen, in beslag nemen en naar zijn kasteel brengen.
Het panhuis van de pastoor? Crutzen vermeldt het zonder toelichting, waardoor het er in de tekst op lijkt dat de pastoor destijds het banpanhuis uitbaatte. Maar zo zat het niet. In een notarieel vastgelegd protest schrijft de pastoor dat hij zijn panhuis ‘bonafide hebbe opgestelt gehadt alleen tot mijn gerieff terwijlen geen panhuys is in deze vrij rijcksheerlickheyt’. De pastoor brouwde thuis voor zichzelf. Er was namelijk geen brouwhuis meer in Wijlre.

AfgeBrand
Onduidelijk is sinds wanneer het banpanhuis niet meer bestond. Volgens de Heineken Collection (die nogal wat feiten uit Crutzens geschiedschrijving op zijn website door elkaar husselt) is het in 1743 bovendien afgebrand. Crutzen vindt pas in 1755 weer een ‘bannal bier-pfannhaus’, gepacht door ene Johan Tack. Later blijkt deze het te hebben gekocht.
Dit banpanhuis was dus niet hetzelfde als het middeleeuwse dat eerder gesloten was en afgebrand zou zijn. Heeft het dan wel op dezelfde plaats gestaan? Dat is niet te zeggen. ‘Het brouwhuis heeft altijd gelegen tegenover de huidige dorpskerk van Wijlre, langs de Geul, aan het zogenaamde “Putsgatske”. Dat is grosso modo de plek waar tot op de dag van vandaag de Brand Bierbrouwerij is gevestigd,’ stelt Crutzen. Een mooi verhaal, maar dit gaat over het banpanhuis van Tack uit de 18e eeuw. Uit Crutzens gegevens blijkt niets over de locatie van het oorspronkelijke banpanhuis.

Dood spoor
Het oudste spoor van Brands voorganger, het banpanhuis van Johan Tack, stamt dus uit 1755. Maar het is alleen zeker dat daar vanaf 1767 is gebrouwen. Dat jaar is Tack een van de lokale accijnsbetalers. In 1798 was het commercieel brouwen in Wijlre overigens verdwenen. Pas in 1823 liet zich er weer een belastingplichtige brouwer registreren, opnieuw een Tack.
Resumerend: ergens tussen 1701 en 1755 is er lange tijd niet gebrouwen in het oude banpanhuis, dat gesloten werd en mogelijk afbrandde. Vanaf 1767 is er aantoonbaar gebrouwen in een banpanhuis op de plaats waar Brand nu staat, maar niet tussen 1798 en 1823. Vanaf dat jaar gaat de geschiedenislijn via de families Tack en L’Ortije naar de verkoop aan Frederik Brand in 1871.
Volgens de Heineken Collection kan Brand ‘gezien worden als de oudste continu bestaand hebbende bierbrouwerij van Nederland’. Daar is geen sprake van. De brouwactiviteiten in Wijlre zijn in de 18e en 19e eeuw juist diverse keren onderbroken. En het oudste aantoonbare spoor van brouwen op de plek van Brand is uit 1767 – tien jaar na dat uit Dommelen.

Conclusie
Dommelsch kan zich zonder veel problemen de oudste brouwerij van Nederland noemen. Hetzelfde bedrijf heeft sinds 1757 op dezelfde locatie bier gebrouwen. Natuurlijk is de fysieke brouwerij daar vervangen. Maar voor het banpanhuis van Wijlre waar al in 1767 werd gebrouwen geldt hetzelfde. Brand is van 1933 tot 1937 totaal vernieuwd.
Dat er van dat banpanhuis niets meer resteert, zullen maar weinigen willen bestrijden.

Bronnen
Frans Crutzen e.a., Traditie en vernieuwing. 125 jaar Brand (Wijlre 1996)
Heineken Collection Foundation, www.heinekencollection.com
Henk Hovens, Dommelsch Bier, ’n eeuwenoude traditie (Hechtel 2004)
Eppo König, ‘Bavaria, Grolsch en Brand zijn stokoud’. In: NRC Handelsblad, 23 oktober 2015.
Antoon Swinkels en Peter Zwaal, Bavaria. Biografie van een brouwerij en een familie uit Lieshout (Lieshout 2008)