Stenen verleden

1 augustus 2023 - Marco Daane.

In oktober ga ik op biersafari in Engeland. De bedoeling is om dan louter bieren op te zoeken van ‘oude’ brouwerijen - familie- en andere bedrijven die al bestaan sinds ver voor de jaren zeventig, meestal sinds het begin van de twintigste eeuw of zelfs de negentiende. Soms zal dat bezoek zich ook afspelen aanpalend aan de brouwerij zelf, of in een zogenoemde flagship pub die zelf al heel wat jaartjes telt.

Mijn bedoeling hierbij is om te proeven van en eer te betonen aan al die decennia van toewijding en vakmanschap. Voor de duidelijkheid: ik geniet natuurlijk ook enorm van het gewoel in de hedendaagse Nederlandse biercultuur en in mijn voorraadkast staan steevast de voortbrengselen ervan. Maar mijn kennismaking met ambachtelijk, artisanaal of hoe-u-het-ook-wilt-noemen-bier dateert al van de jaren zeventig en kreeg meer reliëf tijdens bezoeken aan België en Engeland. Deze zo ontstane liefde moet ik natuurlijk onderhouden, en is voor mij ook richtinggevend. Veel biersoorten kennen hun ontstaan, voorbeelden en expertise daar. Het is goed om voeling met zo’n cultuur te houden. Want ook daar gebeurt en verandert veel, afgezien van de fantastische bieren die er te proeven zijn.

En daar komt nog iets bij - iets dat je ‘levend verleden’ zou kunnen noemen. Ik heb me bij mijn planning voor dit tripje onder meer laten inspireren door een overzicht van ‘pre-1940’-brouwerijen van de Brewery History Society in samenwerking met English Heritage.

Heritage - erfgoed; ha, en dan ben ik hier bij de Stichting Erfgoed Nederlandse Biercultuur meteen op de juiste plek! Want ook in Nederland kun je natuurlijk op zoek naar brouwerijerfgoed, al dan niet levend. Het gekke is dat dit onderwerp nog ontbreekt op deze onvolprezen website. Het ‘stenen verleden’ is natuurlijk terug te zien in de oudere brouwerijen en de biermusea op de bierkaart van Nederland, maar zonder aparte aandacht voor het (bouw- en bierkundig) erfgoed waar ze deel van uitmaken.

Ik constateer meteen dat het werk van een organisatie als deze nooit klaar is en dat dit er tegelijk een nieuwe kans voor biedt. Tegenwoordig is industrieel erfgoed ‘in’: overal zijn er organisaties mee bezig die de vaak opmerkelijke gebouwen beschermen en aanbevelen voor herbestemming. Dat betekent in het onderhavige geval overigens niet dat daar iets met bier te halen of te zien zal zijn (meestal eerder woningen e.d.), maar misschien ligt er wel een informatietaak voor deze stichting. Alleen veronderstelt dat wel eerst een overzicht van zulk erfgoed.

Laat ik daar dus eens een beginnetje mee maken. Dan trap ik meteen af met het levend erfgoed. Stel je voor dat ik een Engelsman zou zijn die een vergelijkbaar tripje door Nederland zou willen maken, waar zou dat dan heen leiden?

Nou, naar de zuidelijke provincies. Alleen daaruit zijn actieve brouwerijcomplexen overgebleven van ‘pre-1940’. Ze zijn overwegend nog een stuk ouder, uit de negentiende en soms zelfs achttiende eeuw: het jongste is uit 1925. (Oftewel: brouwerijen in andere provincies zijn van na 1940 of bevinden zich in oudere gebouwen die vroeger een niet-biergerelateerde functie hadden) Overigens zijn ze prima geoutilleerd voor de nieuwsgierige biertoerist: die met een * bieden bezoekmogelijkheden en/of een proeflokaal.

• De Roskam (v/h Ulvenhout), Openluchtmuseum Arnhem*
• La Trappe, Berkel-Enschot*
• De Roos, Hilvarenbeek*
• Vandeoirsprong, Oirschot*
• Bavaria, Lieshout*
• Dommelsch, Valkenswaard
• Budels, Budel*
• Hertog Jan, Arcen*
• Lindeboom, Neer*
• Alfa, Schinnen*
• Stadsbrouwerij Maastricht*
• Gulpener Bierbrouwerij, Gulpen*
• Brand, Wijlre*

 
Stadsbrouwerij Maastricht (v/h Brouwerij De Ridder).

Daar komen nog twee inactieve brouwerijen bij die een museale functie hebben en dus ook te bezoeken zijn. Zowaar kunnen we dan ook boven de rivieren terecht:

• Heineken Experience, Amsterdam
• Brouwerij Bosch / De Keizer, Maastricht

Tot zover is alles vrij duidelijk en overzichtelijk. Maar de uitdaging van deze tak van sport is natuurlijk om ook de nog bestaande complexen van gesloten brouwerijen te documenteren. Bij sommige is dat vrij eenvoudig en niet heel dringend: ze zijn geconserveerd en worden soms ook al hergebruikt.

• Jan Luit, Wehe Den Hoorn
• De Boog, Utrecht
• De Sleutel, Dordrecht
• Bergzicht, Heumen
• Van Waes Boodts, Westdorpe
• De Leeuw, Valkenburg

Van andere resteren slechts gedeelten of elementen. Sommige zijn bekend, andere zijn bijna geruisloos overgebleven en/of opgenomen in de omliggende bebouwing (soms nieuwbouw):

• Amstelbrouwerij, Amsterdam: kantoorgebouw
• De Gekroonde Valk, Amsterdam: beeld van de valk
• De Haan & Sleutels, Amsterdam: pakhuis en mouterij
• Deli, Amsterdam: mouterij, brouwhuis, ketelhuis, kantoorgebouw en stallen
• Heineken, Amsterdam: stallen, garage en hoofdkantoor
• De Posthoorn, Leiden: bedrijfspoort
• Roode Leeuw, Den Haag: gevelsteen
• Delfts Brouwhuis: keldergewelven
• Heineken, Rotterdam: kantoorgebouw
• Hengelosche Bierbrouwerij: silogebouw
• Grolsch, Groenlo: kelders
• De Drie Hoefijzers, Breda: kantoorgebouw
• Wertha, Weert: toren
• Maes, Stramproy: watertoren
• Zwarte Ruiter, Maastricht: keldergewelven

 
Silogebouw van de Hengelosche Bierbrouwerij.

Dit overzicht kan onmogelijk volledig zijn. Dat blijkt ook uit een van de weinige onderzoeken hiernaar, verricht en gepubliceerd in 1994 door een drs. H. Buiter (https://www.industrieel-erfgoed.nl/sites/default/files/bijlagen/bestanden/pie_rapport_06_bierbrouwerijen.pdf). Hij gebruikte voor zijn eigen overzicht de dataverzameling van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP), die toen volgens hem belangrijke hiaten vertoonde. Buiter maakte er vervolgens zelf echter helemaal een potje van toen hij begon te inventariseren: ‘Een aantal van 130 objecten bleek te groot - gezien de beschikbare hoeveelheid tijd - om in zijn geheel te bezoeken.’ Daarom besloot hij het bij een ‘25 à 30 objecten’ te houden. Stel je voor: je gaat onderzoek verrichten en kiepert meteen maar driekwart van je materiaal overboord!

Buiter deed dat vervolgens op basis van geografische spreiding, vertegenwoordiging van historische typen en ‘verschillende kwaliteit en mate van compleetheid’. Fijn dat hij die criteria opvoerde, maar evengoed leidde dit natuurlijk tot willekeur. Zulke criteria hanteren is al aanvechtbaar, want hoe heeft hij die geïnterpreteerd? En zijn aanpak betekent natuurlijk vooral dat heel veel gebouwen onzichtbaar zijn gebleven omdat hij ze onvoldoende waardevol achtte. Een textbookgebouw als dat van Heineken in Rotterdam ontbreekt bijvoorbeeld in zijn overzicht. Ook al is het een voormalig kantoorgebouw en dus niet verbonden met de bierproductie, het is gezichtsbepalend en historisch. Op andere plaatsen vermeldde Buiter trouwens wel kantoren, directeursvilla’s en andere bijgebouwen, dus zijn overzicht is ook schromelijk inconsequent.

Hoezeer het voor de hongerige biertoerist vooral onvolkomen is blijkt wanneer je dat Monumenten Inventarisatie Project zelf eens gaat doorzoeken (https://020apps.nl/mip/). Dat leidt al snel tot fascinerende resultaten. Zo vermeldt het in de gemeente Hilvarenbeek behalve brouwerij De Roos een boerderij-brouwerij in Diessen uit 1717. Dankzij de Streetview-functie van Google Maps kunnen we vervolgens vaststellen dat daar nu een pannenkoekenrestaurant zit - ‘In de Brouwerij’ geheten, jawel!

De lezers uit die omgeving roepen nu ‘dat weten wij allang’, maar zij weten dan weer niet dat bijvoorbeeld in Bergen op Zoom aan de Lievevrouwestraat een heel fraai begeveld pand staat met in sierletters ‘London’ erop - naar de gelijknamige brouwerij die hier ooit werkzaam was. Wat ik natuurlijk bedoel te zeggen is: zit met je krent niet op je eigen lokale kennis, en denk vooral niet dat die vanzelfsprekend of nutteloos is. Want wie wil er nou geen pannenkoeken eten in een voormalige boerderij-brouwerij? Precies. Maar dan moet je wel weten waar. Kom dus op met je lokale feiten.

Want zo volledig is ook dat MIP niet, dat had Buiter wel goed in de peiling. En niet alleen omdat de provincie Groningen erin ontbreekt, op de hoofdstad na. Oude binnensteden, met grachten vooral, bevatten veel panden waarvan sommige vroeger brouwerijen hebben geherbergd. Ooit heb ik in Dokkum in zo’n pand gelogeerd waar nu een bed and breakfast in zit. En in bijvoorbeeld Delft, Gouda, Haarlem en Amersfoort zijn veel van zulke ex-brouwerijen bekend. Alleen: ze staan niet in het MIP. Slechts in Leiden vond ik een vermelding, en in Amsterdam iets met bierkelders. En ook al behoren die niet tot ‘industrieel’ erfgoed, wat hiervoor misschien de reden is, voor ons bierliefhebbers kunnen ze wel relevant zijn. Want wie wil er nou niet logeren in een voormalige brouwerij? Alleen moet je dan wel.... precies.

Het hoeft natuurlijk niet primair om eten en drinken of logeren te gaan: de nadruk moet toch liggen op conservering. En op sommige plaatsen vind je inderdaad oude brouwerijrestanten midden in het gewone straatbeeld die eruit springen. Zoals aan de Koetsveldstraat in Doesburg, waar de typische driehoekige panden gelardeerd zijn met gevelstenen die vaten en flessen verbeelden. Welke brouwerij dit geweest is, is vooralsnog overigens onbekend. Hij komt niet voor in de database van ‘gesloten brouwerijen’ van de stichting. Dus zo kunnen er nog wel meer komen bovendrijven.

 
Koetsveldstraat, Doesburg.

Zodat we op den duur ook wel degelijk bier kunnen drinken in een voormalige brouwerij. In Sint Jacobiparochie, diep in Noord-Friesland, kan het in café, jawel, De Brouwerij. Het heeft een fabeltastisch mooie Amstel-tapinstallatie en aan de muur hangen oude foto’s van weleer. Natuurlijk vind je dit niet in het overzicht van Buiter. Kostte veel te veel tijd om daarheen te gaan, stel je voor. Maar in de databases van het MIP en van deze stichting komt het ook niet voor als ‘gesloten brouwerij’. Door het daarin op te nemen slaat de stichting twee vliegen in één klap: een vroegere brouwerij gedocumenteerd en erfgoed gedocumenteerd. Met als kers op de taart nog een heus café ook.

Misschien verklaren bestuurderen en redacteuren van de stichting mij voor gek dat ik hier zo tussen neus en lippen mee kom, maar dat is dan maar zo. Erfgoed mag niet verloren gaan, want dat is al zo vaak gebeurd, dus moeten we het gaan vastleggen. Bovendien heeft de stichting een heel slimme website met kaart, alsmede slimme medewerkers, die zo’n boeiend en groeiend geheel slim de baas zullen kunnen.

Kortom, hebt u weet van brouwerijrestanten in uw omgeving: meld het ons. En leve het erfgoed!